Reeds in de 7e eeuw was Merchtem een rijk en dichtbevolkt gebied en behoorde toe aan bisschop van Kamerijk. In 1251 verhief hertog Hendrik III het tot een vrijheid. Ons marktplein is een verkaveling van dezelfde periode.
In de loop der tijden heeft ons wegennet steeds in functie gestaan van de transithandel. Zo zijn er de Romeinse heerbaan van Bavay-Henegouwen-Asse, die een diverticulum had over Merchtem, Londerzeel naar Rumst en een ander naar Baasrode aan de Schelde.
Anderzijds was er de veelal ongekende en ook veiligere baan van Brugge over Gent, Dendermonde, Merchtem, Vilvoorde en Leuven naar de streek van Luik, waar Merchtem, als grensgemeente tussen Brabant en Vlaanderen, gediend heeft als pleisterplaats vooral voor de 14e eeuw.
Eerst sinds de opkomst van Brussel speelde de derde weg, nl. deze van Brussel via Wemmel en Brussegem een rol ingevolge de nauwe betrekkingen met het Brusselse patriciaat, dat zich ook te Merchtem had gevestigd.
Merchtem ontwikkelde zich spoedig en bekwam een speciaal verdrag tussen de hertog van Brabant en de heer van Dendermonde. Hertog Antoon van Boergondië liet een lakenweversgilde oprichten wat grote misnoegdheid veroorzaakte onder de burgerij van Brussel die er in de 14e eeuw de afschaffing van bekwam.
Het in gebruik nemen van de vaart Brussel-Willebroek in 1561 gaf aan de handel van onze gemeente een flinke deuk.
Oorsprong naam
Oude naamvormen als Martinas, Merchtinis, Merchtenen, Markedunum (fort op de grens of plaats met een markt),… komen voor. De juiste oorsprong is niet gekend. Volgens de Laureaat Van Zinnick (Arnoldus Van Zinnick pastoor van Hamme, desservitor (bedienaar) van Brussegem van 1622 tot 1641 en pastoor van Merchtem van 7 januari 1641 tot zijn overlijden te Merchtem op 17.05.1656) zou de naam voortkomen van Zee, in ‘t Latijn: Mare. Anderen menen in de gemeentenaam het woord “merkt of markt” te vinden, aangezien men reeds zeer vroeg een woensdagmarkt had.
Plaatselijke instellingen
Voor 1251 bestond er slechts een schepenbank voor gans de gemeente. In een oorkonde van 1271 ontmoeten we voor het eerst de twee schepenbanken. De buitenbank volgde het recht van Ukkel en de binnenbank dit van Leuven. Het zegel van deze laatste is nog steeds het huidige gemeentewapen.
Handel en nijverheid
Merchtem was altijd overwegend afgestemd op landbouw. Sedert ongeveer 1200 waren er op de Molenbeek verschillende graanmolens gevestigd, waaronder een banmolen. De Kouterwindmolen werd opgericht rond 1400 door Peeter Pipenpoy. Tussen 1880 en 1906 ontstond er ook een bloeiende kippenhandel met grote bekendheid, die een hoogtepunt bereikte met twee internationale tentoonstellingen. Deze werden vereerd met het bezoek van Koning Leopold II en Prins Albert. Vanaf het einde van de 19e eeuw waren hier verschillende brouwerijen gevestigd. Tot voor kort was er een belangrijke ingaande pendel van personen, die tewerkgesteld waren in brouwerijen, zuivelfabrieken, confectiebedrijven, houtbewerking, bouwbedrijven,…
Scholen en tewerkstelling
De laatste dertig jaar heeft Merchtem zich ook ontwikkeld tot een scholencentrum met alle takken van middelbaar onderwijs. De werkgelegenheid van de bevolking is nu hoofdzakelijk op Brussel gericht. De werkloosheid is er tamelijk laag. Het industrieterrein is gelegen aan de Dooren en de Koeweidestraat en gestart in de jaren tachtig.
Fusie
De wet van 23 juli 1971 zette het licht op groen voor de samenvoeging van gemeenten en in 1974 was het ontwerp klaar. Daarin werd Merchtem samengevoegd met Brussegem en Hamme, zonder het gehucht Oppem dat van Brussegem werd afgescheiden en naar Meise ging. De fusie is als volgt verantwoord: ‘De drie gemeenten liggen op de provinciaal baan Brussel - Merchtem op een afstand van 5 tot 7 km. Hamme en Brussegem zijn volledig landelijk zonder industrie. Brussegem bestaat buiten de dorpskern uit verspreide gehuchten waarvan Oppem met eigen kerk op Meise is afgestemd. Merchtem heeft industrie en tertiaire bedrijven, vandaar dat de ingaande pendel belangrijk is. Toch is globaal gezien ook deze nieuwe entiteit op pendel naar Brussel afgestemd. De landbouwspecialiteiten zijn groeten, fruit en pluimvee.' Met de nieuwe gemeenteraad van 1 januari 1977 heeft de fusie uitwerking gekregen.
De nieuwe gemeente heeft een totale oppervlakte van 3.672 ha. Brussegem 1.449 ha, Hamme 136 ha en Merchtem 2.086 ha.
Wapen van de gemeente
De beschrijving van het wapen luidt als volgt: ‘In goud een uitkomende gekanteelde poort van keel, geopend van het veld, met een aangebouwde gekanteelde weermuur van keel die de schildranden raakt, beide gemetseld van het veld, de poort getopt met een omgewende banier van sabel met stok van goud en beladen met een leeuw van hetzelfde, geklauwd en getongd van keel’.
De beschrijving van de vlag luidt als volgt: Drie banen van wit, van rood en van wit, hoogteverhouding 1 : 2 : 1, met op de middelste baan het gemeentewapen.
